Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε σε μια εποχή σύγκρουσης των φιλελεύθερων ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης και των πολιτικών θέσεων της άρχουσας τάξης στην Ευρώπη, που επιθυμούσε την διατήρηση των μοναρχιών. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη στην Γαλλία άλλαξε την αντίληψη της κοινωνικής ιεραρχίας και πολιτικής. Οι φιλελεύθερες ιδέες περί ισότητας, ιδιοκτησίας, και συμμετοχής του λαού στην εξουσία απλώθηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Οι διαφωτιστές προέβαλαν επίσης σε μεγάλο βαθμό την σημασία της παιδείας όσο αφορά σε πολιτικές και εθνικές διεκδικήσεις. Υπέρμαχος μάλιστα της θέσης αυτής υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος επέμενε στην επίτευξη του συνδυασμού της πολιτικής ελευθερίας με την αναμόρφωση της παιδείας και της κοινωνίας. Τόσο ο ευρωπαϊκός όσο και ο νεοελληνικός διαφωτισμός στράφηκαν στα αρχαία ελληνικά πρότυπα προς ανάδειξη ηθικών και πνευματικών αξιών.
Σε αυτήν την πνευματική και συνάμα πολιτική αφύπνιση βάδισε και ένα πλήθος εταιρειών που δημιουργήθηκαν λίγο πριν την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, όπως το Ξενόγλωσσο Ξενοδοχείο στο Παρίσι, η Φιλολογική Εταιρεία στο Βουκουρέστι, η Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών και η αντίστοιχη της Βιέννης. Αυτές οι εταιρείες αποτέλεσαν τον προθάλαμο της Φιλικής τόσο από την άποψη της σχέσης και της κυκλοφορίας των προσώπων όσο και από την άποψη δημιουργίας ενός εταιριστικού κλίματος που λειτουργούσε ζωογόνα για την κατοπινή επαναστατική δράση.
Οι επαναστατικές κινήσεις στην Ευρώπη, οι φιλελεύθερες ιδέες, ο ρωσικός συντηρητισμός, αλλά και η στροφή προς στην ελληνική αρχαιότητα αποτυπώθηκαν μέσα στην ίδια την Φιλική Εταιρεία ποικιλοτρόπως. Έντονο φιλελευθερισμό εξέφραζαν νέοι σαν τον φιλικό Γαλάτη που ήταν γλωσσομαθείς και μορφωμένοι και που σύχναζαν σε τεκτονικές στοές. Από την άλλη πάλι πιο συγκρατημένος ιδεολογικά εμφανίζεται ο κύκλος των Δεκεμβριστών Ελλήνων αξιωματικών του ρωσικού στρατού που μετείχε στην Εταιρεία.
Η σύνδεση με την αρχαιότητα φαίνεται και από το γεγονός πως οι φιλικοί όταν έδιναν όρκο πάνω στο Ευαγγέλιο και τις ιερές εικόνες ορκίζονταν συνάμα στους μεγάλους ιερείς των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Στον όρκο όμως υπήρχαν και οι αναφορές στον έναν αληθινό Θεό αντί της Αγίας Τριάδος, αλλά και στον σεβασμό προς τις άλλες θρησκείες, πράγμα που καταδείκνυε τις θεολογικές αντιλήψεις του Διαφωτισμού περί του ανώτατου όντος και της ανεξιθρησκείας.
Στην επαναστατική προκήρυξη του Υψηλάντη διαπιστώνουμε ένα πλήθος επιχειρημάτων για το ξεκίνημα του αγώνα βασισμένων στις φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού και του ιστορισμού των Ελλήνων. Στον τίτλο της προκήρυξης αναγραφόταν χαρακτηριστικά η φράση «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Επίσης γινόταν αναφορά στην ανάγκη μίμησης των λαών της Ευρώπης που επαναστάτησαν για την ελευθερία από τα απολυταρχικά καθεστώτα, αλλά και των αρχαίων προγόνων που αντιμετώπισαν τους Πέρσες κατακτητές.
Νεοελληνικός διαφωτισμός και ρώσικος παράγων
Αν και όπως αναφέραμε η Φιλική Εταιρεία δεν εξέφρασε θέσεις ως προς την πολιτειακή οργάνωση, οι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που γαλούχησαν πνευματικά την Επανάσταση διατύπωσαν απόψεις που επέδρασσαν στην πολιτική σκέψη των αγωνιστών. Άλλωστε Φιλικοί όπως ο Μαυροκορδάτος και ο Νέγρης ήταν κύριοι εκπρόσωποι της εκπόνησης του φιλελεύθερου πρώτου Συντάγματος της Επιδαύρου.
Οι διαφωτιστές Ευγένιος Βούλγαρης και Δημήτριος Καταρτζής πρότειναν ως πρότυπο εξουσίας την πεφωτισμένη απολυταρχία, όπου ο χριστιανός μονάρχης εμφανίζεται πλέον ως μεταρρυθμιστής ηγεμόνας. Πρόβαλλαν μάλιστα ως παράδειγμα αυτό της Μεγάλης Αικατερίνης. Τις απόψεις αυτές ακολούθησε αρχικώς και ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο οποίος τελικώς κατέληξε υπέρμαχος ενός αβασίλευτου πολιτεύματος, προτείνοντας μάλιστα την ελβετική κοινοπολιτεία.
Περισσότερο ρηξικέλευθες υπήρξαν οι πολιτειακές θέσεις του Ρήγα. Η πολιτειολογία του εμπνέεται από τα ιακωβίνικα πρότυπα, τα οποία προσπάθησε να προσαρμόσει στις συνθήκες του εθνολογικού πλουραλισμού των Βαλκανίων. Στην πρόταση αυτή ο Ρήγας κάνει λόγο για αβασίλευτη πολιτεία, με έντονο συμμετοχικό χαρακτήρα των πολιτών ανεξαρτήτου εθνικότητας.
Έκτος όμως από τον Ρήγα, συναντάμε και τις φιλελεύθερες απόψεις του Κοραή αλλά και του Ανωνύμου της Ελληνικής Νομαρχίας. Οι απόψεις των διανοουμένων αυτών ήταν επηρεασμένες από τους Γάλλους Διαφωτιστές που ασκούσαν έντονη κοινωνική κριτική και εναντιώνονταν στον δεσποτισμό. Εντάσσονταν σε έναν πολιτειακό ριζοσπαστισμό, που έφθανε να υποστηρίζει θέσεις όπως αυτή της αβασίλευτης δημοκρατίας, της ελευθερίας και της ισότητας των πολιτών. Αυτές τις αρχές τις συναντούμε στην προκήρυξη του Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, που απευθυνόταν όχι μόνο στους Έλληνες αλλά και τις υπόλοιπες εθνότητες που διαβιούσαν εκεί κάτω από την οθωμανική κυριαρχία.
Πέραν όμως από τα πνευματικά κινήματα και τις πολιτικές ιδέες μέσα στις οποίες γεννήθηκε η Φιλική Εταιρεία σημαντικό επίσης ρόλο έπαιξε και το χριστιανικό δόγμα. Η θρησκευτική ομοδοξία και το άσπονδο μίσος προς τους Τούρκους συνέδεαν πάντοτε τους Έλληνες με τους Ρώσους. Δεν ήταν όμως μόνο οι Ρώσοι ορθόδοξοι, αλλά και οι βαλκανικοί λαοί, σε μέρη των οποίων έδρασαν οι Φιλικοί, τους οποίους προσπάθησαν να παρακινήσουν. Θρύλοι επίσης και παραδόσεις περί της σωτηρίας της Ελλάδας από το Ξανθό Γένος συντηρούσαν την πεποίθηση της συμβολής των Ρώσων στην εθνική απελευθέρωση.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι επιλογές για την αρχή της Εταιρείας ήταν στα πρόσωπα του Καποδίστρια και του Υψηλάντη που υπηρετούσαν διπλωματικά και στρατιωτικά την Ρωσία. Οι φιλικοί προσέμεναν πως η Ρωσία ως προστάτρια δύναμη των χριστιανών θα ενθάρρυνε την ελληνική επανάσταση, άλλωστε και ο ίδιος ο Υψηλάντης στην προκήρυξή του μιλούσε για μια κραταιά δύναμη που θα ενίσχυε τον αγώνα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες.
Γιώργος Καραμαδούκης
πηγή: λάβαρο 21
