Μέσα από την φιλόξενη ιστοσελίδα του Ελεύθερου Κόσμου έχουμε ξεκινήσει τις τελευταίες εβδομάδες την παρουσίαση κάποιων εννοιών της οικονομίας που είναι απαραίτητες για την κατανόηση πολλών πραγμάτων που ακούμε καθημερινά και που επηρεάζουν τις ζωές μας. Η κατανόηση του πως δουλεύουν κάποια πράγματα στη οικονομία έχει σαφώς και πολιτικές προεκτάσεις. Αν μη τι άλλο να μπορούμε να κρίνουμε αν αυτά που μας λένε πολιτικοί και κόμματα έχουν κάποια βάση.
Τη σειρά αυτή των άρθρων περί οικονομίας ίσως θα έπρεπε να την έχουμε ξεκινήσει με το πιο βασικό απ’ όλα. Τι είναι το χρήμα.
Τα χρήματα είναι ένα ρευστό περιουσιακό στοιχείο που χρησιμοποιείται για τη διευκόλυνση των συναλλαγών. Χρησιμοποιείται ως μέσο ανταλλαγής μεταξύ ατόμων, εταιρειών, κρατών κλπ. Είναι επίσης μια λογιστική μονάδα ή αλλιώς ένα σύστημα αξίας που μπορεί να μετρήσει την αξία άλλων αγαθών. Στις σύγχρονες αγορές, το χρήμα μπορεί να περιλαμβάνει νόμιμο χρήμα που εκδίδεται από την κυβέρνηση ή υποκατάστατα χρήματος, όπως επιταγές, πιστωτικές κάρτες ή ηλεκτρονικά κρυπτονομίσματα.
Πριν από την εφεύρεση του χρήματος, οι περισσότερες οικονομίες βασίζονταν στην ανταλλαγή, όπου τα άτομα αντάλλασσαν τα αγαθά που είχαν απευθείας με εκείνα που χρειάζονταν. Αυτό έθετε το πρόβλημα της διπλής σύμπτωσης των επιθυμιών: μια συναλλαγή θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο εάν και οι δύο συμμετέχοντες είχαν κάτι που χρειαζόταν ο άλλος. Τα χρήματα εξαλείφουν αυτό το πρόβλημα ενεργώντας ως ενδιάμεσο αγαθό.
Οι πρώτες γνωστές μορφές χρήματος ήταν γεωργικά προϊόντα. Αυτά τα αγαθά ήταν σε μεγάλη ζήτηση και οι έμποροι γνώριζαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ή να ανταλλάξουν αυτά τα αγαθά ξανά στο μέλλον. Κοχύλια, γεωργικά εργαλεία κλπ. έχουν επίσης χρησιμεύσει ως πρώιμες μορφές χρήματος.
Καθώς οι οικονομίες έγιναν πιο περίπλοκες, το χρήμα τυποποιήθηκε σε νομίσματα. Αυτό μείωσε το κόστος συναλλαγής διευκολύνοντας τη μέτρηση και τη σύγκριση της αξίας. Σταδιακά η έννοια του χρήματος έγινε όλο και πιο αφηρημένη. Από νομίσματα από πολύτιμα μέταλλα πήγαμε σε χαρτονομίσματα και στη σύγχρονη εποχή, ηλεκτρονικά αρχεία.
Ποιες είναι οι ιδιότητες του χρήματος;
Για να είναι πιο χρήσιμα, τα χρήματα πρέπει να είναι ανταλλάξιμα, ανθεκτικά, φορητά, αναγνωρίσιμα και σταθερά.
Τα χρήματα πρέπει να είναι ανταλλάξιμα
Η λέξη ανταλλάξιμο αναφέρεται σε μια ποιότητα που επιτρέπει σε ένα πράγμα να ανταλλάσσεται, να αντικαθίσταται ή να επιστρέφεται για ένα άλλο πράγμα υπό την υπόθεση ισοδύναμης αξίας. Έτσι, οι μονάδες χρήματος πρέπει να είναι εναλλάξιμες μεταξύ τους. Για παράδειγμα, τα μεταλλικά νομίσματα πρέπει να έχουν τυπικό βάρος και καθαρότητα. Να είναι σχετικά ομοιόμορφα σε ποιότητα.
Η προσπάθεια χρήσης ενός μη ανταλλάξιμου αγαθού ως χρήματος έχει ως αποτέλεσμα την ανάγκη για ατομική αξιολόγηση κάθε μονάδας του αγαθού πριν από την ανταλλαγή, κάτι που συνεπάγεται κόστος συναλλαγής.
Τα χρήματα πρέπει να είναι ανθεκτικά
Τα χρήματα πρέπει να είναι αρκετά ανθεκτικά ώστε να διατηρούν τη χρησιμότητά τους για πολλές, μελλοντικές ανταλλαγές. Ένα εύκολα φθαρτό αγαθό είναι λιγότερο χρήσιμο για μελλοντικές συναλλαγές.
Τα χρήματα πρέπει να είναι φορητά
Τα χρήματα πρέπει να είναι εύκολο να μεταφερθούν και να χωριστούν σε μικρότερα ποσά. Για παράδειγμα, η προσπάθεια χρήσης ως χρήμα ενός αγαθού που είναι δύσκολο ή άβολο να μεταφερθεί θα είχε ως αποτέλεσμα αύξησης του κόστους συναλλαγής.
Τα χρήματα πρέπει να είναι αναγνωρίσιμα
Η αυθεντικότητα και η ποσότητα του αγαθού πρέπει να είναι άμεσα εμφανείς στους χρήστες, ώστε να μπορούν εύκολα να συμφωνήσουν με τους όρους μιας συναλλαγής. Η χρήση ενός μη αναγνωρίσιμου αγαθού ως χρήματος μπορεί να οδηγήσει σε επιπλέον κόστος συναλλαγής που σχετίζεται με την εξακρίβωση της γνησιότητας του αγαθού και τη συμφωνία για την ποσότητα που απαιτείται για μια ανταλλαγή.
Η προσφορά χρήματος πρέπει να είναι σταθερή
Η προσφορά του αντικειμένου που χρησιμοποιείται ως χρήμα πρέπει να είναι σχετικά σταθερή με την πάροδο του χρόνου για να αποφευχθούν οι διακυμάνσεις της αξίας. Η χρήση ενός μη σταθερού αγαθού ως χρήματος παράγει κόστος συναλλαγής λόγω του κινδύνου να αυξηθεί ή να μειωθεί η αξία του, λόγω έλλειψης ή υπερβολικής αφθονίας, πριν από την επόμενη συναλλαγή.
Πώς Χρησιμοποιούνται Τα Χρήματα;
Τα χρήματα ως λογιστική μονάδα
Λόγω της χρήσης του χρήματος ως μέσου ανταλλαγής για αγορά και πώληση και ως δείκτη αξίας για όλα τα είδη αγαθών και υπηρεσιών, το χρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως λογιστική μονάδα.
Αυτό σημαίνει ότι τα χρήματα μπορούν να παρακολουθούν τις αλλαγές στην αξία των στοιχείων με την πάροδο του χρόνου και τις πολλαπλές συναλλαγές. Οι άνθρωποι μπορούν να το χρησιμοποιήσουν για να συγκρίνουν τις τιμές διαφόρων συνδυασμών ή ποσοτήτων διαφορετικών αγαθών και υπηρεσιών.
Τα χρήματα ως λογιστική μονάδα καθιστούν δυνατή τη λογιστικοποίηση των κερδών και των ζημιών, την εξισορρόπηση ενός προϋπολογισμού και την αξία του συνολικού ενεργητικού μιας εταιρείας.
Το χρήμα ως αποθήκη αξίας
Η χρησιμότητα του χρήματος ως μέσου ανταλλαγής στις συναλλαγές είναι εγγενώς προσανατολισμένη στο μέλλον. Ως εκ τούτου, παρέχει ένα μέσο για την αποθήκευση μιας χρηματικής αξίας για χρήση στο μέλλον χωρίς να επιδεινωθεί η αξία αυτή.
Έτσι, όταν οι άνθρωποι ανταλλάσσουν αντικείμενα με χρήματα, αυτά τα χρήματα διατηρούν μια συγκεκριμένη αξία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε άλλες συναλλαγές. Αυτή η ικανότητα να λειτουργεί ως αποθήκη αξίας διευκολύνει την εξοικονόμηση για το μέλλον και τη συμμετοχή σε συναλλαγές σε μεγάλες αποστάσεις.
Τα χρήματα ως πρότυπο αναβολής πληρωμής
Στο βαθμό που το χρήμα γίνεται αποδεκτό ως μέσο ανταλλαγής και χρησιμεύει ως χρήσιμη αποθήκη αξίας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μεταφορά αξίας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους με τη μορφή πιστώσεων και χρεών.
Ένα άτομο μπορεί να δανειστεί μια ποσότητα χρημάτων από κάποιον άλλο για μια συμφωνημένη χρονική περίοδο και να επιστρέψει μια διαφορετική συμφωνημένη ποσότητα χρημάτων σε μελλοντική ημερομηνία.
Ποιοι είναι οι διαφορετικοί τύποι χρημάτων
Χρήματα που Καθορίζονται από την Αγορά
Καθώς οι έμποροι ανταλλάσσουν διάφορα αγαθά, ορισμένα αγαθά θα αποδειχθούν πιο βολικά από άλλα επειδή έχουν τον καλύτερο συνδυασμό των πέντε ιδιοτήτων των χρημάτων που αναφέρθηκαν πιο πριν.
Με την πάροδο του χρόνου, αυτά τα αγαθά μπορεί να γίνουν επιθυμητά ως αντικείμενα ανταλλαγής και όχι για πρακτική χρήση. Τελικά, οι άνθρωποι μπορεί να έρθουν να επιθυμούν ένα αγαθό αποκλειστικά για μελλοντικές συναλλαγές.
Ιστορικά, πολύτιμα μέταλλα όπως ο χρυσός και το ασήμι χρησιμοποιούνταν συχνά ως χρήματα που καθορίζονταν από την αγορά. Ήταν πολύτιμα σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς και κοινωνίες. Σήμερα, οι άνθρωποι σε οικονομίες χωρίς μετρητά συχνά στρέφονται σε τσιγάρα, είδη φαγητού που δεν αλλοιώνονται εύκολα ή άλλα μη ευπαθή αγαθά ως υποκατάστατο χρήματος που καθορίζεται από την αγορά.
Νόμισμα που Εκδίδεται από την Κυβέρνηση
Όταν ένα συγκεκριμένο είδος χρήματος είναι ευρέως αποδεκτό σε μια οικονομία, οι κυβερνητικοί φορείς μπορεί να αρχίσουν να το ρυθμίζουν ως νόμισμα. Μπορούν να εκδίδουν τυποποιημένα κέρματα ή χαρτονομίσματα για περαιτέρω μείωση του κόστους συναλλαγής.
Μια κυβέρνηση μπορεί επίσης να αναγνωρίσει κάποια χρήματα ως νόμιμο χρήμα, πράγμα που σημαίνει ότι τα δικαστήρια και οι κυβερνητικοί φορείς πρέπει να αποδεχτούν αυτή τη μορφή χρημάτων ως τελικό μέσο πληρωμής.
Η έκδοση χρημάτων επιτρέπει στην κυβέρνηση να επωφεληθεί από τη διαφορά μεταξύ της ονομαστικής αξίας ενός νομίσματος και του κόστους παραγωγής του. Για παράδειγμα, εάν το κόστος εκτύπωσης ενός χαρτονομίσματος 100 Ευρώ είναι μόνο 10 Ευρώ, η κυβέρνηση θα έχει κέρδος 90 Ευρώ για κάθε χαρτονόμισμα που εκτυπώνει. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις που βασίζονται υπερβολικά σε αυτό υποβαθμίζουν σταδιακά ακούσια το νόμισμά τους.
Παραστατικό Χρήμα
Πολλές χώρες εκδίδουν παραστατικό χρήμα, το οποίο είναι χρήμα που δεν αντιπροσωπεύει κανένα είδος εμπορεύματος (π.χ. χρυσό). Αντ’ αυτού, το παραστατικό χρήμα υποστηρίζεται από την οικονομική δύναμη της εκδότριας κυβέρνησης. Αντλεί την αξία του από την προσφορά και τη ζήτηση και τη σταθερότητα της κυβέρνησης. Αυτό το είδος χρήματος επιτρέπει στην εκδότρια κυβέρνηση να ασκεί οικονομική πολιτική αυξάνοντας ή μειώνοντας την προσφορά χρήματος.
Δεδομένου ότι το παραστατικό χρήμα δεν αντιπροσωπεύει ένα πραγματικό εμπορεύσιμο αντικείμενο, εναπόκειται στην εκδότρια κυβέρνηση να διασφαλίσει ότι πληροί τις πέντε ιδιότητες του χρήματος που περιγράφονται παραπάνω.
Οι κυβερνήσεις μπορούν επίσης να θεσπίσουν ελέγχους κεφαλαίου (capital controls) ή να «αγκιστρώσουν» την ισοτιμία του νομίσματός τους με ένα άλλο ξένο νόμισμα ή την τιμή διαπραγμάτευσης του χρυσού.
Υποκατάστατα χρημάτων
Για να μειωθεί το βάρος της μεταφοράς μεγάλων ποσοτήτων νομίσματος, οι επιχειρηματίες ανταλλάσσουν μερικές φορές υποκατάστατα χρημάτων, όπως γραπτές δηλώσεις χρέους που μπορούν να εξαργυρωθούν αργότερα. Αυτές οι δηλώσεις μπορούν να υιοθετήσουν ορισμένες από τις ιδιότητες του χρήματος, ιδιαίτερα εάν οι επιχειρηματίες τις χρησιμοποιούν αντί του πραγματικού νομίσματος.
Για παράδειγμα, οι αρχαίες τράπεζες εξέδιδαν «επιταγές» στους καταθέτες τους, αναφέροντας το ποσό που είχε κατατεθεί και τους όρους εξαγοράς. Αντί να αποσύρουν χρήματα από την τράπεζα για να κάνουν πληρωμές, οι καταθέτες απλώς αντάλλασσαν τους λογαριασμούς τους, επιτρέποντας στον παραλήπτη να τους εξαργυρώσει ή να τους ανταλλάξει κατά βούληση.
Αυτή η χρήση υποκατάστατων χρημάτων μπορεί να αυξήσει τη φορητότητα και την ανθεκτικότητα των χρημάτων, καθώς και να μειώσει το κόστος αποθήκευσης. Ωστόσο, υπάρχουν κίνδυνοι που σχετίζονται με τα υποκατάστατα χρημάτων. Οι τράπεζες μπορούν να εκτυπώσουν περισσότερες υποσχετικές από ό,τι έχουν χρήματα για να εξαργυρώσουν, μια πρακτική γνωστή ως τραπεζικό σύστημα κλασματικών αποθεματικών. Εάν πάρα πολλοί άνθρωποι προσπαθήσουν να κάνουν αναλήψεις ταυτόχρονα, η τράπεζα μπορεί να αναγκαστεί να κλείσει τις πόρτες της καθώς δε θα έχει αρκετό ρευστό για όλους τους καταθέτες. Βλέπε κατάρρευση της Silicon Valley Bank στις ΗΠΑ το 2023.
Κρυπτονομίσματα
Θα κλείσουμε με μια μικρή αναφορά στα κρυπτονομίσματα. Τα τελευταία χρόνια, έχουν εισαχθεί στις ζωές μας ψηφιακά νομίσματα που δεν υπάρχουν σε φυσική μορφή, όπως το Bitcoin. Σε αντίθεση με τα ηλεκτρονικά τραπεζικά αρχεία ή τα συστήματα πληρωμών, αυτά τα εικονικά νομίσματα δεν εκδίδονται από κυβέρνηση ή άλλο κεντρικό φορέα. Τα κρυπτονομίσματα έχουν μερικές από τις ιδιότητες του χρήματος και μερικές φορές χρησιμοποιούνται σε διαδικτυακές συναλλαγές.
Αν και τα κρυπτονομίσματα σπάνια χρησιμοποιούνται στις καθημερινές συναλλαγές, έχουν επιτύχει κάποια χρησιμότητα ως κερδοσκοπική επένδυση ή αποθήκη αξίας. Το Ελ Σαλβαδόρ μάλιστα έχει αναγνωρίσει τα κρυπτονομίσματα ως μέσο πληρωμής.
Ιάκωβος Χρυσοχοΐδης
