Το συγκλονιστικό στην πορεία του Ελληνισμού γεγονός της Αλώσεως του 1453, είχε ως αποτέλεσμα να ενεργοποιηθούν οι λόγιες δυνάμεις του Ελληνισμού σε προσπάθεια υπεράσπισης της ελληνορθοδόξου παραδόσεως από την οθωμανική, και την δυτική αλλοτρίωση. Η προσπάθεια αυτή έχει τις ρίζες της στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου στην ησυχαστική παράδοση (Γρηγόριος Παλαμάς), και αργότερα στη Σύνοδο Φεράρας – Φλωρεντίας (Μάρκος Ευγενικός). Η πνευματική αντιστασιακή αυτή κίνηση, η οποία χρονικά διατρέχει ολόκληρη την περίοδο της Τουρκοκρατίας (με γνωστότερο εκπρόσωπο τον Κοσμά τον Αιτωλό), ολοκληρώνεται στα ύστερα μετεπαναστατικά χρόνια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Επιφανής, και δυστυχώς άγνωστος, εκπρόσωπος του πνευματικού αντιστασιακού κινήματος κατά τον 16ο αιώνα υπήρξε ο λόγιος μοναχός, και Διδάσκαλος του Γένους Παχώμιος Ρουσάνος, ο οποίος στήριξε με το έργο του τον υπόδουλο Ελληνισμό να διατηρήσει ανόθευτη την ταυτότητά του, δηλαδή την ίδια του την ύπαρξη (Βλ. Παχώμιος Ρουσάνος. 450 χρόνια από την κοίμησή του (†1553). Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου, Μονή Στροφάδων και Αγ. Διονυσίου, Ζάκυνθος, 2003, εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα 2005).
Γεννημένος στην Ζάκυνθο, πιθανότατα το 1508, συνδέθηκε πνευματικά με το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Κρημνών, όπου και εκάρη μοναχός. Παρά το γεγονός ότι πιθανότατα υπήρξε αυτοδίδακτος, απέκτησε ευρύτατη παιδεία, θεολογική και κλασσική μόρφωση μελετώντας στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, και αντιγράφοντας κώδικες και χειρόγραφα (Μονή Ιβήρων) από το 1529 έως την κοίμηση του το 1553. Με κέντρο το Άγιον Όρος (διάγοντας μοναστικό βίο αυστηρά ασκητικό, απαλλαγμένου κάθε κοσμικού στοιχείου), η δράση του αποκτά δύο διαστάσεις: το συγγραφικό έργο, και τις ποιμαντικές περιοδείες ως ασκητής-ταξιδευτής. Περιόδευσε σχεδόν σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο από τον Πόντο και την Κωνσταντινούπολη ως την Μακεδονία, την Ήπειρο, την Θεσσαλία, την Πελοπόννησο, το Αιγαίο και την Κρήτη, ακόμη και στην Παλαιστίνη.
Στις περιοδείες του εργάζεται αόκνως ως ιεραπόστολος, κηρύσσοντας τον θείο λόγο, διδάσκοντας και νουθετώντας τους Έλληνες, προκειμένου να διαφυλαχθούν οι δυο πυλώνες της προσωπικότητας του υπόδουλου Γένους, ήτοι η ορθή πίστη και η ελληνική γλώσσα, χαρακτηριστικά τα οποία συναντούμε τόσο ξεκάθαρα μόνο στον Ρουσάνο και στον Πατροκοσμά. Η γλώσσα απειλείτο από την τουρκική επιβολή, και η ορθοδοξία τόσο από την οθωμανική τυραννία, όσο -κυρίως- από τους λατινόφρονες και παπικούς οι οποίοι περιόδευαν στην ελληνική επικράτεια με το πρόσχημα των ιεραποστόλων.
Ως αυθεντικός συνεχιστής της Πατερικής παραδόσεως, αμύνεται μέσα από το συγγραφικό του έργο της ορθής πίστης έναντι της αίρεσης, διακρινόμενος κατά τον καθηγητή Καρμίρη ως «αμύντωρ και πρόμαχος της Ορθοδοξίας». Το πλέον γνωστό του έργο είναι το «Σύνταγμα ή Λόγοι Δογματικοί», ενώ αξιοσημείωτα είναι τα αντιρρητικά του έργα (Περί της των Καρτανιτών αιρέσεως, κατά Λατίνων κ.α). Ακόμη έγραψε αναλυτικές μελέτες για αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, συναξάρια, ακολουθίες, σχόλια για την μουσική και το λειτουργικό τυπικό. Χαρακτηριστική υπήρξε η θεολογική του αντιπαράθεση με τον Κερκυραίο Ιωαννίκιο Καρτάνο, ο οποίος εμφορούμενος από κενοδοξία και κακοδοξία επιχείρησε αυθαίρετες μεταφράσεις των Γραφών στην δημώδη γλώσσα, παραποιώντας και νοθεύοντας το αυθεντικό κείμενο, εισάγοντας αιρετικές δοξασίες. Επιπλέον μέσα από το έργο του επιτιμά τις λαϊκές δεισιδαιμονίες και την αμάθεια, αλλά και τα φαινόμενα εκφυλισμού του κλήρου όπως, η εκκοσμίκευση, η φιλαργυρία, η αμάθεια και τα σκάνδαλα.
Διακρίνοντας ήδη, μερικά μόλις χρόνια από την Άλωση, τους κινδύνους οι οποίοι δημιουργούντο για τους Έλληνες στο σκότος της τουρκοκρατίας, ο Ρουσάνος, προσωπικότητα πολυσχιδής, αμέπτου ηθικής, ευρύτητας πνεύματος, ασκητικού βίου, με υψηλό αίσθημα ευθύνης, με εντυπωσιακή ευρυμάθεια και άριστη ελληνομάθεια, κατανόησε αμέσως πως το υπόδουλο Γένος έπρεπε να ετοιμάσει την πνευματική του αντίσταση, προκειμένου να μην απωλέσει την ταυτότητά του, και κατά συνέπεια την ύπαρξή του, μέσα στην σκλαβιά. Και η πνευματική αυτή αντίσταση είχε την πηγή της στην ελληνορθόδοξη παιδεία, στην διαφύλαξη των δύο υποστατικών χαρακτηριστικών του Ελληνισμού: την γλώσσα και την ορθόδοξη πίστη.
Όντας ένας εκ των σπουδαιότερων μεταβυζαντινών λογίων, έδρασε ως αληθινός εθναπόστολος, συμβάλλοντας στο να κρατηθεί αναμμένη η φλόγα του Ελληνισμού, αποτελώντας ο ίδιος ένα λαμπρό παράδειγμα πατριωτισμού και αυταπάρνησης, αυθεντικός εκφραστής και υπερασπιστής του ορθοδόξου βιώματος.
Λ. Αλεξάνδρου
