Είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να μιλάμε για τον Ιωάννη Μεταξά χωρίς να επαναλαμβάνουμε τα ήδη γνωστά σ’ όλους μας. Όπως επίσης είναι γεγονός ότι το πρόσωπο και το έργο του μεγάλου αυτού Έλληνα, για πολλούς λόγους, έχει παραμείνει απλά και μόνο στην επιφάνεια της ιστοριογραφίας και την ιδεολογικοποίησης. Δυστυχώς μια ουσιαστική μελέτη για το σύνολο της ιστορικής παρουσίας του Ι. Μεταξά, πολιτικά και κοινωνικά επικαιροποιημένη σε σχέση με το σήμερα, δεν υπάρχει ακόμη. Τίθεται το ερώτημα: σε τι συνίσταται η επικαιρότητα του Ι. Μεταξά εβδομήντα έξι ολόκληρα χρόνια μετά την 4η Αυγούστου 1936;
Και τι έχει να πει άραγε στον νεοέλληνα ή ακόμη περισσότερο στους νέους των οποίων η πλειοψηφία ενδεχομένως να μην έχει ακούσει καν το όνομά του; Προτού προσπαθήσουμε να δώσουμε μια απάντηση, είναι απαραίτητη η διαπίστωση ότι σήμερα το πρόσωπο και το έργο του Ι. Μεταξά είναι καθολικά αποσιωπημένα. Ο Μεταξάς και η 4η Αυγούστου, δεν κατηγορούνται ως «τυραννικό καθεστώς», «φασιστική δικτατορία» κτλ , εκτός ίσως από ορισμένα απολιθώματα του μαρξισμού και την τυπική «πολιτική ορθότητα» των σχολικών βιβλίων. Εδώ συμβαίνει το χειρότερο, ότι υπάρχει μια καθολική σιωπή, μια σκόπιμη λήθη για το πρόσωπο και το έργο του. Και όμως πέρα απ’ όλα αυτά, πέρα ακόμη και από την στείρα ιδεολογικοποίηση και ιστοριογράφηση του Μεταξά, υπάρχει κάτι ουσιαστικότερο και αυθεντικότερο, το οποίο τον καθιστά επίκαιρο όσο ποτέ στην σημερινή θλιβερή πραγματικότητα. Αυτό γιατί ο Μεταξάς δείχνει έναν δρόμο κοινωνικής και εθνικής συνύπαρξης πολύ πέρα και μακριά απ’ όλα όσα έχουμε μάθει εμείς να ζούμε και να βλέπουμε ως «ελπίδα» και «λύση». Αυτό ακριβώς υπήρξε το κομβικό σημείο της επιτυχίας του, τόσο ως πρωθυπουργού (δικτάτορα αν θέλετε), όσο και ως πολεμάρχου το 1940: η απόλυτη πίστη του στην έννοια της εθνικής και κοινωνικής συνύπαρξης. Γνώριζε καλά ότι το συνεκτικό σημείο του Ελληνισμού από γενέσεώς του, υπήρξε η κοινότητα, η συνύπαρξη και η σχέση των προσώπων. Με βάση λοιπόν αυτήν την θεμελιώδη διαπίστωσή του, θεμελίωσε ένα πραγματικά κοινωνικό κράτος, στο οποίο όλοι ήταν ίσοι απέναντι στην Πατρίδα. Έστω και για τέσσερα χρόνια (και σίγουρα αν δεν τον προλάβαινε ο πόλεμος για πολλά περισσότερα), κατάφερε να δημιουργήσει μια ελληνική κοινωνία στην οποία πολύ απλά ο γείτονας δεν φθονούσε τον γείτονά του, όπου ο άνθρωπος δεν χαιρόταν με την δυστυχία του συνανθρώπου του, ο εργοδότης δεν εκμεταλλευόταν τον εργαζόμενο, το κράτος δεν απομυζούσε το βιός των πολιτών του, μια κοινωνία η οποία προτάσσοντας το πρόσωπο προσπάθησε να καταργήσει το άτομο.
Ήταν γι’ αυτόν αδιανόητη η διαίρεση της κοινωνίας σε προνομιούχους και μη προνομιούχους, η διαίρεση ενός λαού σε «παιδιά και αποπαίδια». Στην κοινωνία αυτή δεν μπορούσε κανείς να είναι αδιάφορος για τον άλλον, πόσω δε μάλλον να ζει παρασιτικά εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Η κοινωνία, ως ζώσα έκφραση της πατρίδας και του έθνους, ήταν το «πάντων χρημάτων μέτρον». Η οποιαδήποτε δραστηριότητα, επάγγελμα, ασχολία, όφειλε να υπηρετεί καθολικά την κοινωνική πρόοδο, να προάγει την συνύπαρξη των Ελλήνων και δι’ αυτής, να προάγει την ίδια την Ελλάδα. Κατά τον Μεταξά, οι έννοιες «Κράτος» και «Κοινωνία» οφείλουν να ταυτίζονται, οφείλουν να αλληλοπεριχωρούνται και να αλληλοσυμπληρώνονται. Συχνά στους λόγους του, έφερνε το παράδειγμα του μυθικού Ηρακλή, τονίζοντας πως αν και γιός βασιλιά, δεν έγινε ποτέ βασιλιάς, αλλά οι άθλοι του υπήρξαν τα μεγαλύτερα ηρωικά κατορθώματα κοινωνικής δικαιοσύνης, καθότι όλα εξυπηρετούσαν το κοινό καλό, την κοινότητα.
Η βαθύτερη πίστη του Ι. Μεταξά στην κοινωνική αλληλουχία προσωπικής συνύπαρξης εκφράστηκε με την δημιουργία και την προαγωγή των αγροτικών συνεταιρισμών, των εργατικών-υπαλληλικών σωματείων και της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας. Οι δύο πρώτοι θεσμοί που στην συνείδηση του λαού σήμερα είναι ό,τι χειρότερο υπάρχει στην Ελλάδα, στην κοινωνία της 4ης Αυγούστου υπήρξαν οι πυλώνες ολόκληρης της κοινωνικής δομής. Μέσα από τα εργατοϋπαλληλικά σωματεία και τους αγροτικούς συνεταιρισμούς, δεν εξυπηρετούνταν τα κάθε λογής «λαμόγια» και εργατοπατέρες, δεν εκβιάζονταν η κοινωνία και το κράτος, δεν ήταν μηχανισμοί διασπάθισης του δημοσίου χρήματος και ατομικού πλουτισμού χυδαίων και άχρηστων υποκειμένων, αλλά κοινωνικοί οργανισμοί μέσα από τους οποίους προάγετο το προσωπικό, κοινωνικό και εθνικό συμφέρον.
Έχουμε ξαναγράψει ότι το κάθε πολιτικό καθεστώς δημιουργεί τον δικό του τύπο ανθρώπου. Το καθεστώς του Ι. Μεταξά δημιούργησε τον Ήρωα του 1940, μέσα από μια κοινωνία συνύπαρξης. Η σύγκριση με τον τηλεοπτικό άνθρωπο της καταναλωτικής «κοινωνίας», νομίζουμε δίνει την απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα.
