Λίγες αυτοκρατορίες έχουν επηρεάσει καταλυτικά την διαμόρφωση της ιστορίας της Ευρώπης όσο η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που έμεινε γνωστή ως Βυζάντιο. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως φυσικός συνεχιστής της κοσμοκράτειρας Ρώμης άφησε ανεξίτηλο το στίγμα της στην Ιστορία με το μεγαλείο της να παραμένει αξεπέραστο ακόμα και σήμερα. Υπό αυτό το πρίσμα οφείλουμε να εξετάσουμε τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου που έμειναν γνωστοί ως ύστεροι βυζαντινοί χρόνοι (1204-1453).
Σκοπός του εν λόγω άρθρου είναι η συνοπτική παρουσίαση των κρίσιμων γεγονότων που έδωσαν τέλος στην υπερχιλιετή αυτοκρατορία που ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος στις 11 Μάιου 330 μ.Χ με τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης. Από την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 μέχρι την επανάκτηση της από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο το 1261 και από την αναγέννηση του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στον βίαιο θάνατο της Αυτοκρατορίας το 1453 η Ιστορία μας διδάσκει ότι το αίμα, ο ηρωισμός, το πάθος για τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία μπορούν να λυγίσουν τις πιο φριχτές τυραννίες.
1204 η βίαιη ρήξη με την χριστιανική Δύση
Το 1204 ήταν σημείο καμπής για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία καθώς οι στρατοί της Χριστιανικής Δύσης κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη κατ’ εφαρμογή του δόγματος Contra Graecos που ήταν ευρέως διαδεδομένο στους στρατούς των σταυροφόρων. Σκοπός του εν λόγω άρθρου δεν είναι φυσικά η αναλυτική παρουσίαση των γεγονότων που οδήγησαν στην πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 καθώς κάτι τέτοιο θα συνιστούσε παρέκκλιση και θα απαιτούσε τεράστιο χώρο. Θα ήταν άτοπο όμως να μην αναφερθούμε έστω και συνοπτικά στα γεγονότα της άλωσης. Κατά παράβαση των εντολών του Πάπα Ιννοκέντιου Γ’ που ήταν επικεφαλής της Δ σταυροφορίας και αρχηγός των ενωμένων χριστιανικών δυνάμεων, μέσα από ραδιουργίες οι Βενετοί και οι Σταυροφόροι(κυρίως Φράγκοι και μικρές γερμανικές δυνάμεις κατά τον Νικήτα Χωνιάτη) βρέθηκαν έξω από τα τείχη της Βασιλεύουσας.
Οι εξαιρετικά ανεπαρκείς ικανότητες της αυτοκρατορικής δυναστείας των Αγγέλων και η πρόσκληση στους σταυροφόρους εκ μέρους του Αλέξιου, γιου του εκθρονισμένου βυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου Άγγελου, έφεραν τα σταυροφορικά στρατεύματα και τους Βενετούς προ των πυλών της Βασιλεύουσας. Ιθύνων νους και υπεύθυνος για τα γεγονότα που εκτυλίχθησαν ήταν αναμφίβολα ο δόγης της Βενετίας Ενρίκο Ντάντολο. Τον Ιούλιο του 1203 οι Σταυροφόροι μετά από συνδυασμένη επίθεση στα τείχη της Κωνσταντινούπολης παλινόρθωσαν στον θρόνο τους Ισαάκιο και Αλέξιο Άγγελο (Αλέξιος Δ) ως συναυτοκράτορες. Ο Αλέξιος Γ’ νόμιμος αυτοκράτορας στα μάτια του λαού διέφυγε με το δημόσιο θησαυροφυλάκιο αντί να υπερασπιστεί την Πόλη ως όφειλε..Όμως για τον λαό της Κωνσταντινούπολης οι Άγγελοι δεν ήταν παρά σφετεριστές του θρόνου και η ανεξαρτησία της Ρωμανίας είχε καταλυθεί. Δεν άργησε να ξεσπάσει επανάσταση και να ανέλθει στον θρόνο ο ηγέτης της αντιλατινικής παράταξης Αλέξιος Μούρτζουφλος.
Η σύγκρουση ήταν πλέον εγγύς. Παρά την εθνική ενότητα έναντι των Σταυροφόρων η βυζαντινή ηγεσία αποδείχτηκε ανεπαρκής και στις 12 Απριλίου 1204 οι Σταυροφόροι υπερκέρασαν τις γραμμές του Βυζαντινού στρατού παρά την απεγνωσμένη αντίσταση υψηλόβαθμων αξιωματικών και των Βαραγγών. Η φρουρά των Βαράγγων ήταν η προσωπική φρουρά του εκάστοτε βυζαντινού αυτοκράτορα και στις δύο πολιορκίες του 1204 προέβαλαν στους Σταυροφόρους λυσσαλέα αντίσταση. Η ελληνορθόδοξη Βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύθηκε και στην θέση της ιδρύθηκε η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Η εκκλησία της Κωνσταντινούπολης υποτάχθηκε στον Πάπα της Ρώμης και εκλέχθηκε Λατίνος αρχιεπίσκοπος.
Παράλληλα πρώτος Λατίνος αυτοκράτορας ανακηρύχθηκε ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας μετά από απόφαση του δόγη Ντάντολο ενώ ο Βονιφάτιος του Μομφερά, βασικός συντελεστής της πτώσης της Κωνσταντινούπολης ,αρκέστηκε με το λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Όμως ακόμα λίγο πριν πέσουν τα τείχη της Πόλης δημιουργήθηκαν οι πρώτες εστίες αντίστασης απέναντι στους Σταυροφόρους. Ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης υψηλόβαθμος αξιωματικός εκλέχθηκε ομόφωνα από τον λαό ως νόμιμος αυτοκράτορας μέσα στην Αγία Σοφιά. Όταν ο Κωνσταντίνος αργότερα σκοτώθηκε στην περίφημη μάχη του Αδραμυττίου το 1205 ο αδερφός του Θεόδωρος Λάσκαρης προχώρησε στην ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας με στόχο την φανατική αντίσταση απέναντι στους Λατίνους και την ανάκτηση της Βασιλεύουσας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ολόκληρη η ύστερη βυζαντινή περίοδος είναι συνυφασμένη με την πορεία της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Κανένα άλλο ελληνορθόδοξο κράτος από αυτά που προήλθαν από την διάσπαση του Βυζαντίου δεν μπόρεσε να αποτελέσει την βάση της ανασυγκρότησης του διαλυμένου βυζαντινού κράτους. Οι μικρασιατικοί πληθυσμοί αγκάλιασαν από την πρώτη στιγμή την προσπάθεια των εξόριστων Κωνσταντινουπολιτών που είχαν ως αιχμή δόρατος την οικογένεια των Λασκαριδών. Ο αγώνας της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας ήταν αναντίρρητα πολυμέτωπος. Αγώνας ενάντια στους Λατίνους Σταυροφόρους και στους Σελτζούκους Τούρκους αλλά και επικές συγκρούσεις αφενός με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου αφετέρου με τους Βούλγαρους που διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό τίτλο του Βυζαντίου!
Ελληνορθόδοξα κράτη: δομή και εξωτερική πολιτική
Τα κράτη τα οποία αποτέλεσαν τις εστίες αντίστασης κατά της λατινικής κατάκτησης ήταν η Αυτοκρατορία της Νίκαιας,το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Κάθε ελληνικό κράτος στρεφόταν εναντίον των αιρετικών Λατίνων, των αλλόθρησκων Σελτζούκων αλλά και των Βουλγάρων. Ωστόσο αυτά τα ελληνικά κράτη πολέμησαν αρκετές φορές μεταξύ τους στην βάση της διεκδίκησης του αυτοκρατορικού θρόνου..Οι συγκρούσεις αυτές έλαβαν χώρα κυρίως ανάμεσα στο Δεσποτάτο της Ηπείρου και στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας.
Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας λόγω γεωγραφικής θέσης αλλά και διαφορετικής πολιτικής ιδεολογίας ακολούθησε ανεξάρτητη πορεία από τις άλλες βυζαντινές ηγεμονίες. Ενώ η Νίκαια και το Δεσποτάτο της Ηπείρου είχαν ως ξεκάθαρο στόχο την ανάκτηση της Πόλης και την ανασύσταση του βυζαντινού μεγαλείου η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ακολούθησε διαφορετικό δρόμο.
Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα από τον αυτοκρατορικό τίτλο της ηγεμονίας τους και από την παραίτηση τους από οποιαδήποτε αξίωση επί της Βασιλεύουσας..Ειδικότερα κάθε Αυτοκράτορας της Τραπεζούντας έφερε τον τίτλο «Αυτοκράτωρ πάσης Ανατολής, Περατείας και Ιβηρίας» ενδεικτικός των προθέσεων της νέας αυτοκρατορίας.
Ι. Γουδέλης
