Στις παραμονές της Άλωσης η Κωνσταντινούπολη αριθμούσε μόνο 70.000 κατοίκους. Η πόλη που κάποτε απαρτιζόταν από πληθυσμό άνω των 500.000(αριθμός εξαιρετικά μεγάλος για μια πόλη κατά τον Μεσαίωνα) ήταν μια μακρινή ανάμνηση.
Η κρίση ήταν πολυεπίπεδη. Ο λαός είχε διχαστεί σε Ενωτικούς και Ανθενωτικούς ,φανατικοί μοναχοί με προεξέχοντες τους Γεννάδιο Σχολάριο και Ιωάννη Ευγενικό φανάτιζαν τα χειραγωγούμενα και ελλιπώς μορφωμένα πλήθη της ανθενωτικής παράταξης και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είχε να αντιμετωπίσει τον ανερχόμενο ηγέτη την Τούρκων, τον Μωάμεθ ΄Β. Όπως εύστοχα αναφέρει ο Φραντς Μπάμπινγκερ «Ο Μωάμεθ ΄Β ανήκει ασφαλώς στις ιστορικές εκείνες μορφές, μπροστά στις οποίες αισθανόμαστε το μυστήριο των δαιμονικών προσωπικοτήτων». Μόλις στα 19 του χρόνια ο γιος του Μουράτ ΄Β έγινε ο νέος Οσμανίδης Σουλτάνος. Ο Μωάμεθ, αν και 16-7 χρονών, είχε ήδη διακριθεί τόσο στην δεύτερη μάχη του Κοσσυφοπεδίου εναντίον των σταυροφορικών στρατευμάτων του Ιωάννη Ουνυάδη όσο και στις επιχειρήσεις του 1450 κατά του Ηγεμόνα των Ηπειρωτών Γεωργίου Καστριώτη (Σκεντέρμπεη).
Ο Μωάμεθ ήταν εμμονικός ως προς το θέμα της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης καθώς ήθελε η Οθωμανική Αυτοκρατορία να έχει πλέον ένα ισχυρό κέντρο εξουσίας με ισχυρό συμβολισμό από όπου θα μπορεί να παγιώσει την οθωμανική εξουσία και να κατευθύνει της επιχειρήσεις κατά της Χριστιανικής Δύσης. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι έμενε άυπνος για ολόκληρες νύχτες χαράσσοντας συνεχώς σχέδια εκπόρθησης της Πόλης! Σαν χαρακτήρας έδειχνε ιδιαίτερο ζήλο ως προς τις επιστήμες και τον μόρφωση, διασώζεται μάλιστα ότι ήταν συστηματικός μελετητής των Ομηρικών Επών και θαύμαζε πολύ τον Αχιλλέα! Όμως ως προς την άσκηση της εξουσίας ήταν ανάλγητος. Σύμφωνα με χρονικογράφους της εποχής οι Χριστιανοί που εξοντώθηκαν από τον Μωάμεθ ΄Β κατά την διάρκεια των πολέμων του με διάφορες χριστιανικές ηγεμονίες ανέρχονται σε 900.000.Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 οι κατακτήσεις των Οθωμανών συνεχίστηκαν στα Βαλκάνια ενώ ο Μωάμεθ στο πίσω μέρος του μυαλού του ήθελε να κατακτήσει και την Ρώμη, το κέντρο του Δυτικού Χριστιανισμού!
Το 1480 ο τουρκικός στόλος υπό τον Αχμέτ Γκεντίκ Πασά εισέβαλλε στο Οτράντο της Νότιας Ιταλίας όπου το λεηλάτησε και κατάσφαξε τους κατοίκους. Ωστόσο στις 3 Μαΐου 1381 ο άνθρωπος που κυρίευσε την Κωνσταντινούπολη και βύθισε το Ελληνικό Έθνος σε 400 χρόνια σκλαβιάς και μαύρης δουλείας πέθανε σε ηλικία 49 ετών. Μάλιστα προετοίμαζε πόλεμο εναντίον των Μαμελούκων της Αιγύπτου εκείνη την περίοδο.
Η έκκληση του Αυτοκράτορα στους δυτικούς ηγεμόνες
Ένας μόνος τρόπος υπήρχε να σωθεί η Κωνσταντινούπολη, η πολυπόθητη βοήθεια από την Δύση. Προς την κατεύθυνση αυτή ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος απέστειλε πρεσβευτές στους χριστιανούς βασιλείς.
Ο φιλέλληνας Κάρολος ΄Ζ της Γαλλίας την άνοιξη του 1452 έστειλε ευχές αγάπης και συμπάθειας προς τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο μέσω του βυζαντινού πρεσβευτή στο Παρίσι, Νικόλαου Στανισά. Μάλιστα εύχονταν την θετική έκβαση του πολέμου αυτού υπέρ των Ελλήνων όμως δεν ήταν δυνατόν να παράσχει την οποιαδήποτε στρατιωτική βοήθεια καθώς ο Εκατονταετής πόλεμος με την Αγγλία ήταν σε πλήρη εξέλιξη και όδευε προς το τέλος του.
Μετά το τέλος του πολέμου, μέσω του καρδινάλιου Βησσαρίωνα ο Κωνσταντίνος του έστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα για την νίκη του κατά των Άγγλων, ενώ αυτός του απάντησε δια του καγκελαρίου Μπωβαρλαί ότι επιθυμούσε την σωτηρία του ελληνικού έθνους και επίσης υπενθύμισε ότι ο Άγιος Διονύσιος, προστάτης των Παρισίων, ήταν Έλληνας! Ωστόσο δεδομένων των συνθηκών του Εκατονταετούς πολέμου δεν μπόρεσε να στείλει στρατιωτική βοήθεια.
Ο Πάπας Νικόλαος Έ είχε χρηματοδοτήσει γενναιόδωρα τον Αλφόνσο Έ της Αραγωνίας, τον πιο ισχυρό ηγεμόνα της Μεσογείου εκείνη την περίοδο, προκειμένου να αποστείλει στόλο στον Βόσπορο στο πλευρό των «Χριστιανών της Ανατολής». Ο Αλφόνσος όμως δεν τήρησε την υπόσχεση του και τα χρήματα σπαταλήθηκαν.
Ο Πάπας ήθελε με κάθε τρόπο να ενισχύσει την Κωνσταντινούπολη και άσκησε πιέσεις προς κάθε κατεύθυνση. Όμως η αδιαφορία των εκάστοτε ηγεμόνων και κοντοτιέρων ήταν απερίγραπτη. Ο Πάπας απέστειλε ένα σώμα 200 επίλεκτων Ιταλών τοξοτών υπό την ηγεσία του Έλληνα καρδινάλιου Ισίδωρου. Η άφιξη τους στις 26 Οκτωβρίου 1452 έγινε δεκτή με αισθήματα χαράς όμως δεν ήταν επαρκής.
Ο Ισίδωρος προσέφερε εκ μέρους του πάπα ένα ξίφος στον Κωνσταντίνο στο οποίο υπήρχε χαραγμένη η επιγραφή «Συ βασιλεύ αήττητε, λόγε Θεού παντάναξ/Νίκης βραβεία δώρησε κατά των πολεμίων/ Τω Ηγεμονι και πιστώ αυθέντι Κωνσταντίνω/ Ωσπερ ποτέ τω βασιλεί Μεγάλω Κωνσταντίνω».
Ένας από τους πολλούς μύθους της Άλωσης είναι ότι το Βατικανό ήθελε την παραδειγματική τιμωρία των «σχισματικών Ελλήνων» από τους Τούρκους. Όμως η κατηγορία αυτή είναι ψευδής. Όταν ανέλαβε Πάπας ο Ενιο Σίβλιο Πικολομίνι, δηλαδή ο Πίος Β΄, έγραψε μια πραγματεία για την Άλωση στην οποία μιλούσε για καταστροφή της Χριστιανοσύνης. Μάλιστα ο ίδιος ποντίφηκας χαρακτήρισε την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 ως «δεύτερο θάνατο του Ομήρου και του Πλάτωνα».
Ο Αυτοκράτορας ζήτησε επίσης την βοήθεια του θρυλικού πολέμαρχου και αντιβασιλέα της Ουγγαρίας Ιωάννη Ουνυάδη. Μάλιστα υποσχέθηκε ότι σε ενδεχόμενη απόκρουση των Τούρκων θα του παραχωρούσε την Σηλυβρία και την Μεσημβρία.
Πραγματικά ο Ουνυάδης ίσως θα ήταν ο μοναδικός που θα μπορούσε να παράσχει ουσιαστική βοήθεια στους Έλληνες της Πόλης, μετά από ενδεχόμενη διέλευση του Δούναβη. Το άκουσμα και μόνο του ονόματος του προκαλούσε τρόμο και δέος στους Τούρκους. Ωστόσο ο Ουνυάδης, μετά τους συνεχείς πολέμους κατά των Τούρκων, προτίμησε να ανασυγκροτήσει τον στρατό του και να μην βοηθήσει το Βυζάντιο. Ο Κωνσταντίνος ΊΑ Παλαιολόγος προσέγγισε δίχως αποτέλεσμα τους Μεγαλοκομνηνούς της Τραπεζούντας και τον σουλτάνο της Αιγύπτου.
Επιπροσθέτως ο Γεώργιος Καστριώτης (Ισκαντερ μπέης) αρκέστηκε σε ευχολόγια προς τον Βυζαντινό Αυτοκράτορα, αρνούμενος ή διστάζοντας να στείλει χερσαία δύναμη στο Βυζάντιο και να πλήξει από τα νώτα τους Τούρκους. Ο δόγης της Βενετίας Φραγκίσκο Φόσκαρι έστειλε μόνο δύο πολεμικές γαλέρες στο πλευρό των Βυζαντινών υπό την ηγεσία του Γαβριήλ Τρεβιζάν. Η στάση της Γερουσίας της Βενετίας ήταν απαράδεκτη και καταδίκασε το Βυζάντιο. Οι Έλληνες και η βενετική παροικία της Πόλης περίμεναν άδικα μέχρι το τέλος να εμφανιστεί ο ενετικός στόλος. Ωστόσο μερικοί Βενετοί όπως ο στρατηγός Ιάκωβος Κόκκο και η μέλη της οικογένειας Κονταρίνι πολέμησαν γενναία στα τείχη της Βασιλεύουσας.
Επίσης ο Αυτοκράτορας της Γερμανίας Φρειδερίκος ΄Γ ενώ είχε υποσχεθεί ότι θα βοηθούσε το Βυζάντιο εν τέλει δεν πραγματοποίησε την υπόσχεση του. Το Βυζάντιο στις τελευταίες του στιγμές βρέθηκε μόνο του.
Εν τέλει οργανωμένη βοήθεια μεγάλης κλίμακας από την Δύση δεν έφτασε ποτέ. Αν είχε φτάσει είναι δεδομένο ότι ο Σταυρός θα είχε κυριαρχήσει επί της Ημισελήνου. Στις τραγικές και συνάμα πικρές στιγμές για τον Μεσαιωνικό Ελληνισμό θα ταίριαζαν κάλλιστα οι εν λόγω στίχοι από τον Ύμνον εις την Ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού: «Με τα ρούχα αιματωμένα ξέρω ότι έβγαινες κρυφά, να γυρεύεις εις τα ξένα άλλα χέρια δυνατά.»
Οι δυνάμεις των Οθωμανών
Η πολιορκία της Θεοφρούρητης Βασιλεύουσας κράτησε 54 μέρες (6 Απριλίου-29 Μαΐου 1453),ωστόσο οι προετοιμασίες για την πολιορκία είχαν ξεκινήσει πολύ νωρίτερα.
Ο Μωάμεθ ολοκλήρωσε τον θαλάσσιο αποκλεισμό της Κωνσταντινούπολης οικοδομώντας την περίοδο 15 Απριλίου-31 Αυγούστου 1452 στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου, απέναντι από το Αναντολού Χισάρ, το νέο και ισχυρότερο φρούριο Ρούμελι Χισάρ, που σημαίνει «λαιμοκόφτης». Στις 6 Απριλίου 1453 τα Οθωμανικά ασκέρια έφτασαν έξω από τα τείχη της Νέας Ρώμης και την απέκλεισαν από ξηρά και θάλασσα. Τα τακτικά στρατεύματα του Μωάμεθ ΄Β ανέρχονταν σε 80.000-100.000 πολεμιστές από τις ευρωπαϊκές και ασιατικές επαρχίες. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν το επίλεκτο σώμα των 12.000 γενίτσαρων, αρκετοί χριστιανοί υποτελείς των Οθωμανών και πολυάριθμοι φανατικοί μουσουλμάνοι μοναχοί και ιερωμένοι (δερβίσηδες) που ερέθιζαν το πολεμικό μένος των γαζήδων με τα φανατικά κηρύγματα τους.
Οι Σέρβοι Ιππότες πολέμησαν με λύσσα στο πλευρό του Σουλτάνου. Ο Μωάμεθ είχε δώσει εξ’ αρχής μεγάλη σημασία στα πυροβόλα όπλα και πραγματικά υπήρξε ο πρώτος στρατιωτικός ηγέτης στην Ιστορία που είχε στην διάθεση του οργανωμένο πυροβολικό! Ο Μωάμεθ συγκεκριμένα διέθετε 14 πυροβολαρχίες ενώ ο Ουρβανός, μηχανικός της εποχής ουγγρικής καταγωγής, έφτιαξε το μεγαλύτερο πυροβόλο την περίφημη «μπομπάρδα». Η «μπομπάρδα» είχε μήκος 8 μέτρα, εκτόξευε βλήματα βάρους 400 κιλών και έβαλλε κατά των Μεσαίων Τειχών. Ο Μωάμεθ διέθετε επίσης 150 πλοία έναντι 26 των Βυζαντινών και των συμμάχων τους. Ως επικεφαλείς όρισε τους Σουλεϊμάν Μπαλτόγλου, Ζαγάν Πασά και τον επικεφαλή των ευρωπαϊκών στρατευμάτων Καρατζά Πασά.
Οι δυνάμεις του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου
Οι δυνάμεις που είχε στην διάθεση του ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν ομολογουμένως πενιχρές. Το σύνολο των υπερασπιστών της Βασιλεύουσας ήταν περίπου 7.000-9.000 άνδρες. Οι 4.973 πολεμιστές σύμφωνα με το στρατιωτικό «καταστιχίδιον» ήταν Βυζαντινός στρατός και Πολιτοφυλακή. Οι υπόλοιποι 2.000 ήταν μισθοφόροι.
Σε κάθε περίπτωση η πολυεπίπεδη κατάρρευση του αυτοκρατορικού στρατού είχε σαν αποτέλεσμα οι ξένοι αρχηγοί στην δύναμη των Βυζαντινών να είναι 18 και οι Βυζαντινοί να είναι μόλις 8. Μπορεί οργανωμένη βοήθεια μεγάλης κλίμακας από την Δύση να μην έφτασε ποτέ όμως υπήρξαν αξιόλογοι ξένοι μισθοφόροι και κοντοτιέροι που πολέμησαν με θαυμαστή γενναιότητα στο πλευρό των Βυζαντινών.Ο σημαντικότερος από αυτούς ήταν ο Γενοβέζος Ιωάννης Ιουνστινιάνι, επικεφαλής 700 κατάφρακτων πολεμιστών. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος του ανέθεσε την αρχιστρατηγία. Επίσης αξιόλογοι πολεμιστές που πολέμησαν γενναία ήταν οι εθελοντές Βενετοί αδελφοί Μποκιάρντι, ο Γενοβέζος αρχιεπίσκοπος της Χίου Λεονάρδος και ο πλοίαρχος Τζιάκομο Κόκο. Ο Λεονάρδος κατόρθωσε μετά το πέρας της μάχης να αποφύγει την αιχμαλωσία και το έργο που συνέγραψε μαζί με αυτό του καρδινάλιου Ισίδωρου «Έκκληση προς όλους τους πιστούς του Χριστού (ad universos Christifideles de expugnatione Constantinopolis)» συνιστούν τις κύριες λατινικές πηγές για την Άλωση.
Σημαντική ήταν και η βοήθεια του Σκωτσέζου μηχανικού Τόμας Γκραντ, ο οποίος εντόπιζε και κατέστρεφε τους υπονόμους που δημιουργούσαν οι Τούρκοι προκειμένου να εισέλθουν στην Κωνσταντινούπολη. Ο Οθωμανός πρίγκιπας Ορχάν μαζί με τους άνδρες του πολέμησε μέχρι το τέλος στο πλευρό των Βυζαντινών και αργότερα αποκεφαλίστηκε από τον Μωάμεθ. Η καταλανική και η βενετική παροικία της Βασιλεύουσας πολέμησε με όλες της τις δυνάμεις στο πλευρό των Βυζαντινών. Μάλιστα ο Καταλανός δον Φρανσίσκο του Τολέδο επέδειξε αξιοθαύμαστες πολεμικές ικανότητες και έπεσε νεκρός στο πλευρό του τελευταίου Βυζαντινού Αυτοκράτορα.
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που είχε το γενικό πρόσταγμα ανέλαβε τον πιο δύσκολο τομέα της μάχης. Συγκεκριμένα ο Αυτοκράτορας και τα πιο επίλεκτα ελληνικά στρατεύματα ανέλαβαν την υπεράσπιση του μεσαίου τμήματος των τειχών (Μεσοτειχίου),ακριβώς απέναντι από τον Μωάμεθ, τον κύριο όγκο των οθωμανικών ασκεριών και την μπομπάρδα.! Το σημείο που στρατοπέδευσε ο Κωνσταντίνος ήταν η πύλη της Αγίας Κυριακής κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.
Αριστερά του είχε παραταχθεί προς την πλευρά της Προποντίδας ο Βενετός Φίλιππος Κονταρίνι, ο Θεόφιλος Παλαιολόγος και τα γενοβέζικα σώματα τμήματα υπό τους Καττανέο και Μανουέλ. Κοντά τους βρίσκονταν οι δυνάμεις του Δημήτριου Καντακουζηνού. Δεξιά του Αυτοκράτορα προς τον Κεράτιο τοποθετήθηκαν οι αδελφοί Μποκκιάρντι και αρχικά ο Ιουνστινιάνι. Ακόμα δεξιότερα κοντά στο παλάτι των Βλαχερνών τοποθετήθηκαν οι Βενετοί Μιννότο και Τεόντορο Καρίστο. Ο Αρχιεπίσκοπος Χίου Λεονάρδος και οι αδελφοί Λανγκάσο ήταν πίσω από την τάφρο στο σημείο που κατέληγε στον Κεράτιο.
Όλοι αυτοί είχαν να αντιμετωπίσουν τα ευρωπαϊκά στρατεύματα των Οθωμανών, υπό τον Καρατζά πασά. Στα θαλάσσια τείχη αμύνονταν ο Τζιάκομο Κονταρίνι,οι άνδρες της καταλανικής παροικίας υπό τον Πέρε Χούλια, ο πρίγκιπας Ορχάν με τους Τούρκους του και ένα επίλεκτο σώμα ελλήνων μοναχών. Την άλλη πλευρά του Κεράτιου υπερασπίζονταν ο έλληνας καρδινάλιος Ισίδωρος με τους 200 τοξότες του και 700 ναύτες υπό τον Γκαμπριέλε Τρεβιζάνο. Μέσα στην Βασιλεύουσα υπήρχαν δύο αποσπάσματα του αυτοκρατορικού στρατού ως εφεδρεία υπό τους Λουκά Νοταρά και Νικηφόρο Παλαιολόγο.
Αυτοί ήταν οι ηγέτες των υπερασπιστών της Πόλης και με την θυσία τους πότισαν με αίμα το θείο δένδρο της Χριστιανοσύνης.
Φρουροί της Ευρώπης για χίλια χρόνια!
Οι μάχες που διεξήχθησαν μέχρι την τελική πτώση ήταν εξαιρετικά σφοδρές και ξεπερνούν τις πιο βάρβαρες μεσαιωνικές πολιορκίες. Οι δύο πρώτες εβδομάδες της πολιορκίας πέρασαν χωρίς κάποιο αξιόλογο συμβάν στρατηγικής φύσεως πέρα από αιματηρές συγκρούσεις και σφαγές.
Η μόνη ελπίδα των Βυζαντινών και των συμμάχων τους ήταν να έρθει βοήθεια από την Δύση. Συνεχώς οι γενίτσαροι εξαπέλυσαν «εφόδους θανάτου» πάνω στα τείχη και διεξάγονταν μάχες σώμα με σώμα. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και ο Ιουνστινιάνι βρίσκονταν συνεχώς στα χερσαία τείχη, ενθαρρύνοντας πρώτοι αυτοί, με το δικό τους παράδειγμα τους συμπολεμιστές τους. Παρά τις απροσδόκητα μεγάλες απώλειες των Τούρκων ο χρόνος κυλούσε ξεκάθαρα υπέρ τους. Ο Μωάμεθ είχε το αναγκαίο έμψυχο δυναμικό να εξαπολύσει αρκετές επιθέσεις ενώ οι απώλειες των Βυζαντινών ήταν δυσαναπλήρωτες.
Το πρωί της 20ης Απριλίου 1453 έπλευσαν ανενόχλητα προς την Προποντίδα τρία γενοβέζικα πλοία που είχε στείλει ο Πάπας προς ενίσχυση της Βασιλεύουσας, μαζί με το βυζαντινό πλοίο του ναύαρχου Φλαντανελλά. Εν τέλει με τρόπο που συνιστά θαύμα ο Φλαντανελλάς κατόρθωσε να σπάσει τον κλοιό των πλοίων του οθωμανικού στόλου υπό τις ιαχές του πλήθους που παρακολουθούσε την ναυμαχία από τα πολιορκούμενα τείχη. Η διάσπαση του κλοιού έδωσε μεγάλη ανάσα στους πολιορκούμενους καθώς τα τρόφιμα, το νερό και τα όπλα είχαν αρχίσει να εξαντλούνται. Οργισμένος ο Μωάμεθ μπήκε έφιππος μέσα στην θάλασσα και καθαίρεσε τον αρχηγό του οθωμανικού στόλου Μπαλτόγλου.
Και ενώ φάνηκε ότι οι Βυζαντινοί θα έπαιρναν πολύτιμες ανάσες ξαφνικά τα χαράματα της 22ας Απριλίου βρέθηκαν μπροστά σε μία οδυνηρή έκπληξη… Ο Οθωμανικός στόλος με 70 περίπου πλοία έπλεε ανενόχλητος εντός του Κεράτιου κόλπου. Ο Μωάμεθ ΄Β είχε αναθέσει την διαπεραίωση των πλοίων εντός του Κερατίου, παρακάμπτοντας την θρυλούμενη αλυσίδα, με την τεχνική της υπερνεώλκεσης. Με τον οθωμανικό στόλο μέσα στον Κεράτιο ο κλοιός έσφιγγε ακόμα πιο πολύ. Η σχεδιαζόμενη καταστροφή μέρους των πλοίων που ανέλαβε ο Τζιάκομο Κόκο απέτυχε καθώς το σχέδιο διέρρευσε και ο ίδιος ο Κόκο έπεσε νεκρός από τα πυρά των κανονιών του Μωάμεθ. Κατά τις 7 και 12 Μαΐου εξαπολύθηκαν σφοδρές επιθέσεις κατά της Πόλης. Μάλιστα στην επίθεση της 12Ης Μαΐου φάνηκε ότι η Βασιλεύουσα θα έπεφτε καθώς οι Τούρκοι βρίσκονταν ήδη μπροστά από το Παλάτι των Βλαχερνών και την πύλη του Αγίου Ρωμανού.
Ο Τζιουνστινιάνι με τους κατάφρακτους πολεμιστές του και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος πάνω στο λευκό του αραβικό άλογο πετσόκοψαν τις ασιατικές ορδές. Καταλυτικής σημασίας αποδείχτηκε η έλευση ενισχύσεων υπό τον Θεόδωρο Καρυστινό καθώς οι Τούρκοι απωθήθηκαν και κλείστηκε το ρήγμα στο τείχος.
Οι κακοί οιωνοί
Πολλά «υπερφυσικά» σημάδια κατά την διάρκεια της πολιορκίας της Πόλης επέδρασαν αρνητικά στην ψυχολογία των αμυνομένων και λειτούργησαν συγκεραστικά ως προς την διαμόρφωση μίας ατμόσφαιρας που προδίκαζε το επερχόμενο τέλος. Είναι γνωστή η ρήση του Μέγα Κωνσταντίνου όταν βαθειά στοχαζόμενος επέβλεπε τα νεόκτιστα τείχη της Νέας Ρώμης δείχνοντας την Ανατολή «από εκεί θα έρθει αυτός που θα μας νικήσει».
Ωστόσο μία ακόμα ρήση του έμελλε στις έσχατες αυτές στιγμές για το Βυζάντιο να επαληθευτεί και να τρομοκρατήσει τους κατοίκους. Την 24η Μαΐου ο νυχτερινός ουρανός της Πόλης σκοτείνιασε εντελώς, καθώς το φεγγάρι χάθηκε εξαιτίας μίας έκλειψης.
Τότε οι γεροντότεροι έφεραν στην μνήμη τους έντρομοι την προφητεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου «και η Κωνσταντινούπολη δεν θα χαθεί ποτέ, μέχρι το φεγγάρι να ανατείλει σκοτεινό καθώς βρίσκεται στην γέμιση του». Μάλιστα οι χρονογράφοι της εποχής αναφέρουν ένα γεγονός εξαιρετικά ασυνήθιστο. Μία αστραπούσα λάμψη είχε εμφανιστεί στον ουρανό της Πόλης, φωτίζοντας για πολύ ώρα τον θόλο της Αγίας Σοφίας.
Στις 25 Μαΐου μία φοβερή καταιγίδα διέκοψε την λιτανεία και η εικόνα της Παναγίας γλίστρησε και έπεσε μπροστά στα έντρομα πλήθη. Το εκρηκτικό αυτό μείγμα χριστιανικής εσχατολογίας ήταν φανερό κατά τις τελευταίες στιγμές του Βυζαντίου.
Ο Γεννάδιος Σχολάριος, υπόλογος έναντι του Έθνους και της Ιστορίας για τον σκοτεινό ρόλο που επιτέλεσε κατά τις τραγικές αυτές για τον Ελληνισμό στιγμές, συνέχιζε να κάνει αυτό που ήξερε να κάνει καλά. Να φανατίζει τα πλήθη. Ακόμα και τις ύστατες αυτές ώρες οι οπαδοί του Γεννάδιου περιφέρονταν ως παράσιτα στην Πόλη αντί να πολεμούν ως άνδρες και Έλληνες στα τείχη. Με λιβελούς «προφήτευαν» κατά την κρίση τους το επερχόμενο τέλος επειδή ο Αυτοκράτορας ήταν «λατινόφρων» και εξαιτίας της θανάσιμης αμαρτίας που διεπράχθη με την ένωση με τον Πάπα. Στα τείχη όμως κάποιοι έδιναν τις ζωές τους για την σημαία με τον Δικέφαλο αετό και την Αυτοκρατορία.
«Ου φεισόμεθα της ζωής ημών…»
Στις 21 Μαΐου ο Σουλτάνος έστειλε πρέσβη στον Κωνσταντίνο. Ζητούσε την παράδοση της Πόλης, δεσμευόμενος από το ισλαμικό δίκαιο ότι δεν θα αγγίξει ούτε τρίχα από τους κατοίκους. Επίσης θα άφηνε τον Κωνσταντίνο να αποχωρήσει μαζί με τους υπόλοιπους ευγενείς και θα τον αναγνώριζε ως ηγεμόνα της Πελοποννήσου.
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος όμως απάντησε στις ιταμές αξιώσεις ελληνοπρεπώς:
Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὔτ’ ἐμὸν ἐστίν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ• κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως άποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν( Το να σου (παρα) δώσω όμως την πόλη ούτε σε εμένα επαφίεται ούτε σε άλλον από τους κατοίκους της• διότι με κοινή απόφαση οι πάντες θα αποθάνουμε αυτοπροαίρετα και δεν θα υπολογίσουμε τη ζωή μας).
Ο Αυτοκράτορας με αυτή του την απόφαση πέρασε ως αιώνιο σύμβολο της Ελληνικής Φυλής στην αιωνιότητα. Στο Πάνθεον των Αθανάτων του Ελληνισμού ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος βρίσκεται ίσως στο πιο ψηλό βάθρο. Το θείο κάλλος της ελληνικής ψυχής είναι αδιαμφισβήτητο. Ο Κωνσταντίνος απάντησε αγνά, υπέροχα, ελληνικά!
Την Κυριακή 27 Μαΐου ο Μωάμεθ επιθεώρησε το στρατόπεδο του ανακοινώνοντας ότι η μεγάλη έφοδος του στρατού ήταν επικείμενη, καθώς και ότι μετά την Άλωση της Πόλης θα επιτρεπόταν η τριήμερη λεηλασία. Οι φήμες ότι ο Ενετικός στόλος ήταν στο Αιγαίο καθώς και οι Ουγγρικές απειλές τον ανάγκασαν να τα παίξει όλα για όλα.
Στις 28 Μαΐου συντελέστηκε μεγάλη ακολουθία στην Αγία Σοφία, η τελευταία χριστιανική ακολουθία που έγινε στην περίφημη εκκλησία της πόλης, την οποία παρακολούθησε πλήθος λαού. Όταν στην Κωνσταντινούπολη έγινε αντιληπτό ότι η ώρα της μεγάλης τουρκικής επίθεσης πλησιάζει πραγματοποιήθηκε λιτανεία επάνω στα τείχη με συμμετοχή Ελλήνων και Λατίνων. Αφού επιθεώρησε τα τείχη για τελευταία φορά μαζί με τον Ιουνστιανιάνι και έδωσε τις τελευταίες οδηγίες, ο Κωνσταντίνος συγκέντρωσε τους υπερασπιστές της Πόλης γύρω του. Έχοντας δεξιά τους Βενετούς, αριστερά τους Γενουάτες και στο μέσον τους Έλληνες εκφώνησε τον τελευταίο του λόγο τονίζοντας ότι οι Τούρκοι «υποστηρίζονται από όπλα, ιππικό, πυροβολικό και την αριθμητική τους υπεροχή, εμείς όμως στηριζόμεθα πρώτα στον Θεό και Σωτήρα μας και κατόπιν στα χέρια μας και στην δύναμή μας που μας έχει χαρίσει ο ίδιος ο Θεός».
Ο Κωνσταντίνος ήταν αποφασισμένος να πεθάνει μαζί με την αυτοκρατορία του. Έχοντας κληρονομήσει όλα τα κρίματα της δυναστείας του ήθελε να ξεπλύνει με το αίμα και την θυσία του όλα όσα έπραξαν οι προηγούμενοι Παλαιολόγοι αυτοκράτορες. Και το κατάφερε! Το όνομα του έμεινε με χρυσά γράμματα στην Ιστορία.
Κλείνοντας τον λόγο του έκανε δύο θρυλικές αποστροφές. Η πρώτη διατρανώνει την απόφαση του να αντισταθεί μέχρις εσχάτων.:. Γνωρίσατε λοιπόν τούτο: Εάν ειλικρινά υπακούσετε ό,τι σας διέταξα, ελπίζω ότι, με τη βοήθεια του Θεού, θα αποφύγουμε τη δίκαιη τιμωρία Του, που κρέμεται επάνω μας.
Και στην δεύτερη, αντιλαμβανόμενος την κρισιμότητα των στιγμών και έχοντας βαθιά συνείδηση της ιδιαιτερότητας της Αυτοκρατορίας και της ελληνικότητας της: “Αδελφοί και συστρατιώται, παραδώσατε εις την αιωνιότητα την ελληνική φήμην,την ελληνικήν δόξαν, την ελληνικήν ελευθερίαν”
Κατόπιν με το πέρας της ακολουθίας πήγαν στα τείχη έτοιμοι να πέσουν όπως κάποτε είπε ο θρυλικός Διηνέκης «υπό σκιάν».
Ο κύβος ερρίφθη
Κατά τις 01.00 με 02.00 την νύχτα της Τρίτης 29ης Μαΐου 1453 εκδηλώθηκε γενική τουρκική επίθεση. Ο Μωάμεθ επιτέθηκε με το σύνολο των δυνάμεων του και η πρώτη έφοδος αποκρούστηκε με επιτυχία από τους Βυζαντινούς!
Οι Βυζαντινοί μάχονταν μανιασμένα και οι τούρκοι είχαν τρομερές απώλειες. Ο Μωάμεθ είχε όμως την δυνατότητα να ρίχνει διαρκώς στην μάχη ακμαίες δυνάμεις. Οι τουρκικές επιθέσεις είχαν ως ξεκάθαρο στόχο την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Και η δεύτερη έφοδος συγκρατήθηκε με τεράστιες θυσίες.
Τότε συνέβησαν δύο τραγικά γεγονότα που έδωσαν την χαριστική βολή στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Πρώτα από όλα τραυματίστηκε σοβαρά ο Ιουνστινιάνι. Ο Γενοβέζος κοντοτιέρος αποσύρθηκε από το πεδίο της μάχης παρά τις απεγνωσμένες εκκλήσεις του Αυτοκράτορα να σφίξει λίγο ακόμα τα δόντια και να συνεχίσει να μάχεται. Όμως αυτό ήταν φύσει αδύνατον καθώς ο Ιουνστινιάνι είχε τραυματιστεί βαριά και στην Χίο που μεταφέρθηκε πέθανε λίγες μέρες αργότερα. Ο Ιουνστινιάνι μπορεί να ειπωθεί έπεσε και αυτός επί των επάλξεων. Οι κατάφρακτοι πολεμιστές όμως αποσύρθηκαν και αυτοί.
Το δεύτερο γεγονός είναι η ίδια η Τρίτη τουρκική επίθεση και το σημείο που έκρινε την αναμέτρηση έμεινε στην Ιστορία ως ο θρύλος της Κερκόπορτας. Η Κερκόπορτα ήταν μία μικρή πυλίδα στο σημείο που ενωνόταν το Θεοδοσιανό τείχος με το νεώτερο τείχος της συνοικίας των Βλαχερνών. Η θέση της κερκόπορτας ήταν κάπως περίεργη καθώς βρισκόταν μισοκρυμμένη στην βάση ενός πύργου. Η ‘ύπαρξη της αποσκοπούσε στην διευκόλυνση των κινήσεων των αμυνομένων. Κατά την διάρκεια των μαχών οι αδελφοί Μποκκιάρντι την είχαν ανοίξει για να διευκολύνουν τις κινήσεις τους. Φαίνεται όμως ότι πάνω στην γενική σύγχυση της μάχης κάποιος την ξέχασα ανοιχτή. Δεν αποκλείεται φυσικά η υπόθεση να την άνοιξε κάποιος από τους φανατικούς οπαδού του Γεννάδιου. Σε κάθε περίπτωση οι Τούρκοι το αντιλήφθηκαν, διείσδυσαν μέσα στην Πόλη και οι Γενοβέζοι των αδερφών Μποκκιάρντι τους αντιλήφθηκαν και έσπευσαν να τους αντιμετωπίσουν.
Οι γενίτσαροι κατόρθωσαν να αναρριχηθούν στους πύργους να κατεβάσουν τα Βυζαντινά λάβαρα και να υψώσουν τα Τουρκικά μπαϊράκια. Η θέα τους και μόνο επέτεινε την σύγχυση και η άμυνα άρχισε να καταρρέει. Οι Τούρκοι πλέον έμπαιναν κατά συρροήν μέσα στην Πόλη και υπερκέρασαν την γραμμή άμυνας. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, αντιλαμβανόμενος την κατάσταση, έσπευσε να αντιμετωπίσει τους Τούρκους στην Κερκόπορτα.
Οποιαδήποτε όμως αντίσταση ήταν αδύνατη. Επέστρεψε λοιπόν στην Κοιλάδα του Λύκου να πεθάνει ηρωικά. Μάλιστα οι κραυγές «εάλω η Πόλις, εάλω το φρούριο και τα στρατηγεία» επισφράγισαν την πτώση. Πετώντας τα αυτοκρατορικά του εμβλήματα όρμησε μέσα στην μάζα των ασιατικών ορδών και καβάλα πάνω στο αραβικό του άτι πετσόκοβε ανελέητα τους άπιστους. Μαζί του βρισκόταν οι τρεις πιστοί συμπολεμιστές του, ο εξάδελφος του Θεόφιλος Παλαιολόγος, ο Ιωάννης Δαλμάτης και ο Ισπανός ευγενής Δον Φρανσίσκο ντε Τολέδο. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός και οι Μετοχίτες είχαν πέσει νεκροί. Τότε ο Κωνσταντίνος ανέκραξε «Δεν υπάρχει ένας χριστιανός να πάρει το κεφάλι μου;». Χτυπώντας μανιασμένα τους Τούρκους έπεσε και αυτός νεκρός μαζί με την αυτοκρατορία του.
Οι νικητές Τούρκοι επέλασαν μέσα στην Πόλη την οποία λεηλατούσαν επί τρεις μέρες. Στην Αγία Σοφία όπου βρισκόταν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού έγινε πραγματικό σφαγείο. Μάλιστα μια λαϊκή χριστιανική παράδοση αναφέρει ότι την στιγμή που διέρρηξαν οι Τούρκοι την πύλη της Αγίας Σοφίας τελούνταν η τελευταία θεία λειτουργία και ο ιερέας που την τελούσε την στιγμή που είδε τους άπιστους να ορμούν μέσα στο πλήθος, εισήλθε μέσα στο ιερό και εξαφανίσθηκε μέσα από τον τοίχο πίσω από το άγιο βήμα με τρόπο θαυμαστό! Λέγεται ότι όταν η Βασιλεύουσα επανέλθει στους κόλπους του ελληνικού έθνους τότε η πόρτα θα ανοίξει και ο ιερέας θα βγεί από τον τοίχο για να συνεχίσει την θεία λειτουργία που άφησε στην μέση. Στις στάχτες του Βυζαντίου όρθωνε το ανάστημα της απέναντι στην χριστιανική Δύση η πανίσχυρη πλέον Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι ηγέτες των αμυνομένων δεν είχαν καλή τύχη. Ο Δον Φρανσίσκο του Τολέδο, ο πρίγκιπας Ορχάν και ο καταλανός πρόξενος Πέρε Χούλια αποκεφαλίστηκαν.
Επίσης ο Λουκάς Νοταράς αποκεφαλίστηκε. Την επικρατέστερη εκδοχή για την εκτέλεση του Νοταρά αναφέρει ο Βυζαντινός ιστορικός της εποχής Φραντζής στο “Χρονικόν Majus” (ο οποίος όμως στο μοναδικό θεωρούμενο γνήσιο έργο του “Χρονικόν Minus” γενικά απέχει από οποιαδήποτε αιχμή κατά του Νοταρά). Αναφέρει λοιπόν ότι ο Νοταράς ως διαχειριστής του αυτοκρατορικού ταμείου φρόντισε να αποκρύψει από τον Παλαιολόγο ένα σημαντικό ποσό χρημάτων με το οποίο προσπάθησε στη συνέχεια να εξαγοράσει την ευμένεια του Μωάμεθ παραδίδοντάς το στον σουλτάνο με την κατάληψη της πόλης. Η ενέργειά του δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα αφού ο σουλτάνος θεώρησε την πράξη ως προδοσία προς τον αυθέντη του δεδομένου ότι τα αποκρυβέντα χρήματα που κανονικά θα διατίθονταν για την άμυνα της πόλης περιόρισαν σημαντικά τα ήδη πενιχρά μέσα άμυνάς της. Έτσι αποκεφάλισε τον Νοταρά.Φυσικά υπάρχουν και άλλες εκδοχές όπου ο κατόπιν άρνησης του Νοταρά να παραδώσει στον Μωάμεθ τον μικρότερο γιο του εκτελέστηκε. Σε κάθε περίπτωση η περιουσία του Νοταρά δημεύτηκε και η γυναίκα του Παλαιολογίνα βιάστηκε και πουλήθηκε σαν σκλάβα.
Ο Φραντζής έζησε ως το 1477 σε μοναστήρι στην Κέρκυρα και συνέγραψε το περίφημο έργο του για την Άλωση. Ο καρδινάλιος Ισίδωρος και ο αρχιεπίσκοπος Χίου Λεονάρδος σώθηκαν και το έργο που μας άφησαν για την Άλωση είναι πολύτιμο.
Η τελευταία εστία αντίστασης στην Βασιλεύουσα έσβησε το απόγευμα της 29ης Μαΐου. Ένα άγημα από Κρητικούς ναύτες που φρουρούσε τρεις πύργους στην είσοδο του Κερατίου πολεμούσε απεγνωσμένο όλη την ημέρα αρνούμενο να παραδοθεί. Εκτιμώντας την ανδρεία τους ο Σουλτάνος τους επέτρεψε να φύγουν ανενόχλητοι με τα υπάρχοντα τους και τα δύο πλοία τους.
Στα 1453 κλείνει η ιστορική περίοδος του Μεσαίωνα και στην Ευρώπη αρχίζει να εκτυλίσσεται το θαύμα της Αναγέννησης. Πολλές ήταν οι συνέπειες της δραματικής πτώσης, η κυριότερη όμως ήταν να βυθιστεί το Ελληνικό ‘Έθνος σε έναν ύπνο αιώνων.
Ιωάννης – Ανδρέας Γουδέλης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΟΛΟΚΛΗΡΗΣ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ ΤΩΝ ΑΡΘΩΝ
«ΟΙ ΥΣΤΕΡΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΩΣ ΟΔΟΔΕΙΚΤΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ».
1) Georg Ostrogorsky-Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους
2) Καραγιαννόπουλος Ιωάννης-Το Βυζαντινό Κράτος
3) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους-Τόμος ΄Θ
4) Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς-Κωνσταντίνος Τσοπάνης
5) Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης-εκδόσεις Περισκόπιο
6) Το ξίφος του Ισλάμ στα Βαλκάνια-Ευάγγελος Εκτωρ Χαρατσής
7) Η πορεία προς την Άλωση-εκδόσεις Περισκόπιο
8) Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας-Ελένη Γλυκατζη Αρβελέρ
